اگرچه در دانشگاه هیچ واحدی مرتبط با نظریههای ادبی نداشتیم اما در دوره ای که دنبال مقالات رتوریک و رسانه می گشتم نام "باختين" را در منابع مقالات زیاد می دیدم. هميشه برایم سوال بود چرا تا این حد به این نظریه پرداز رفرنس داده میشود. چرا "باختین" مهم است؟ خوشبختانه استاد احمدی آریان در اولین جلسه سلسله نشستهاي "نظريه ادبي باختين" از همین نقطه آغاز کرد؛ دلیل اهمیت باختين. او در يك جمله دليل اهميت باختين را توانایی او در آشتي دادن ميان "فرماليسم روس" و "ماركسيسم ارتدوكسي" دانست. شايد فهم اين جمله كمي دشوار به نظر بيايد اما احمدي اين تمايز مفهومي را به سادگی چنين شرح داد.
در نقد یک متن، فرماليسم روس از درون متن آغاز میکند و به درون متن نیز ختم میکند اما ماركسيسم ارتدوكس از بيرون متن آغاز می کند و به درون متن ميرود و در نهایت اهميت باختين اين است كه راه ميانه اي را بر مي گزيند و ميان اين دو آشتي ميدهد. او از درون متن به بيرون متن ميرود.
منظور از واژه درون، زبان یک متن و مصالحی است که با آن متن ساخته می شود و منظور از بیرون، حوادث و رخدادهای اجتماعی تاریخی متون دیگر و ... است.
به همين دليل است كه گفته میشود نقطه شروع باختين همان نقطه شروع فرماليسم روس است چون هر دو از درون متن آغاز مي كنند اما فرمالیسم روس در انتها باز هم در متن باقی می ماند در حالی که باختین نقد متن را بدون تحلیل واقعیت بیرونی به پایان نمیرساند.
*هر گزاره یک مکالمه است
احمدي آريان عصاره فعاليت نظري باختين و ستون فقرات انديشه او را در یک جمله میداند: "هر گزاره يك مكالمه است".
اين جمله بيانگر اين معناست كه در نوشتن هر متني زباني استفاده ميشود كه قبلا مورد استفاده افراد دیگری قرار گرفته. در واقع هيچ كس براي اولين بار واژهاي را به كار نميبرد. هر آنچه گفته و نوشته ميشود تكرار همان است كه ديگراني پيش از ما به كار بردهاند. پس هر نويسنده با نوشتن يا صحبت كردن دست به يك مكالمه با كساني ميزند كه پيش از او بوده اند. پس هیچ گزاره مستقلي وجود ندارد.
*چرا رمان؟
به گفته احمدی، تعلق خاطر اصلي باختين رمان بود و او در تمام مطالعات موردي خود رمان را برای نقد انتخاب ميكند به نظر او رمان نتيجه به بازي گرفته شدن زبان مردم كوچه و بازار است. تاكيد باختين بر رمان سويه ماركسيستي هم دارد رمان ريشه در فرهنگ مردم داشت و تكثر فرهنگ مردمي در آن به بهترين شكل نمود مييافت.
*نکاتی دیگر:
- اصلي ترين مشكل باختين با فرماليسم روس اين است كه فرماليستهاي روس مصالح متن را ميشناختند اما كليت متن را نمیشناختند چون كليت متن در ارتباط با واقعيت، تاريخ، متون دیگر و ... معنا مييافت.
- در مبادله متن ميان نويسنده و مخاطب، فرماليستها معتقد بودند كه بايد ساختار شيميايي متن را شناخت در حالي كه باختين برای متن شناسی به چيزي خارج از متن نياز داشت.
- به عقیده باختین، در هر متن سه عنصر گوينده، شنونده و قهرمان (موضوع) وجود دارد.
- کتابهای معرفی شده برای مطالعه بیشتر عبارتند از: "سوداي مكالمه، خنده، آزادي"، "تخیل مكالمهاي"، "ارغنون" شماره 20، "منطق گفتگويي" (تودروف) و "داستايوفسكي پس از باختين".
همچنین می توانید گزارش خبرگزاری مهر از این نشست را اینجا بخوانید.