به مناسبت روز جهانی حقوق بشر، عصر دیروز (21 آذر) نشستی با عنوان "رسانههای اجتماعی و پیشبرد حقوق بشر؛ چالشها و فرصتهای رویاروی کشورهای در حال توسعه" در کمیسیون حقوق بشر اسلامی برگزار شد.
اگرچه عنوان این نشست بسیار کلی بود و بررسی مبانی، چالشها و فرصتها نیازمند وقت و حوصلهای فراتر از یک جلسه دوساعته بود اما حضور دو تن از اساتید برجسته ارتباطات (دکتر شکرخواه و دکتر نمک دوست) در کنار جمعی از برجسته ترین اساتید حقوق کشور مثل دکتر هاشمی، آخوندی، اردبیلی، بیگ زاده، انصاری، کامبیز نوروزی، مصفا، کامران هاشمی و ... در مکانی مانند کمیسیون حقوق بشر اسلامی که یکی از انجمنهای علمی قوی در حوزه حقوق بشر است زمینهای را فراهم کرد تا به مباحث بین رشتهای حقوق و ارتباطات بیشتر توجه شود و اساتید هر دو رشته از منظر رشته خود اما با دغدغه یافتن زمینه ها و فهم مشترک با رشته دیگری به طرح مباحث بپردازند که این اتفاق خوشایندی بود.
دکتر یونس شکرخواه به عنوان اولین سخنران این نشست، با تاکید بر اینکه «نگاه بینارشتهای نیازمند دیالوگ بیشتری است»، سخنان مقدماتی خود را به توضیح چهار دسته رسانههای چاپی، الکترونیک، دیجیتال و آنلاین اختصاص داد.
این استاد ارتباطات معتقد است: در ایران روی رسانههای چاپی به خوبی کار شده و قوانین خوبی نیز به تصویب رسیده است اما به نظر میرسد در این قوانین «نبایدها» بیشتر از «بایدها»ست. حوزه دوم رسانههای الکترونیک هستند که رادیو و تلویزیون را دربرمیگیرد.
وی با اشاره به اینکه حوزه سوم رسانههای دیجیتال هستند که الزاما آنلاین نیستند خاطرنشان کرد: برای یک حقوقدان دانستن تفاوت این رسانه ها مهم است. هر رسانهای که محتوای صحبت را به صفر و یک تبدیل کند دیجیتال محسوب میشود.
این استاد ارتباطات در ادامه٬ متن بیانیه کمیسیون حقوق بشر اسلامی را که در ابتدای نشست قرائت شد حاوی یک فرضیه مسلم دانست و آن اینکه رسانههای اجتماعی یا میتوانند انقلاب کنند یا نه؛ در حالی که به گفته دکتر شکرخواه، رسانههای اجتماعی بسیاری از حقوق ما را نقض میکند و اینطور نیست که فقط به ما حقوق بدهد.
شکرخواه ادامه داد: رسانههای دیجیتال زمینه ورود به رسانههای آنلاین است. عدهای به درست یا غلط اینترنت را معادل آنلاین میگیرند درحالی که ممکن است خیلی جاهای اینترنت هم آنلاین نباشد، رسانههای آنلاین جریان یک سویه ارتباط را به دوسویه تبدیل کردهاند.
وی در ادامه توضیح داد: ارتباطات بین فردی ارتباطات چهره به چهره و افقی است در حالی که در رسانههای جمعی ارتباطات عمودی مطرح است و جای فرستنده و گیرنده قابل عوض شدن نیست. این نوع ارتباط، گسترده و انبوه است اما در سراسر وب جای گیرنده و فرستنده قابل تعویض است. همه میتوانند برای همه محتوا تولید کنند.
این استاد ارتباطات در ادامه درباره فیس بوک به عنوان یک content provider صحبت کرد و به طرح این سوالات پرداخت که چطور به یک شبکه اجتماعی پیشنهاد خرید 15 میلیاردی داده میشود؟ در حالی که آگهیهای این شبکه بسیار محدود است چطور هزینههایش تامین میشود؟ چرا پتانسیل یک شبکه اجتماعی تا این حد بالا میرود؟
وی در پاسخ به این سوالات به موضوع مارکتینگ و استفادههای مختلف از دادههای کاربران شبکه اشاره کرد و گفت: قیمت این شبکه ها به خاطر پتانسیل بسیار بالایی که از نظر مارکتینگ (بازاریابی) ایجاد میکنند بالا میرود.
شکرخواه با اشاره به مباحث مطرح در خصوص نقش شبکههای اجتماعی در انقلابها خاطرنشان کرد: یک کارشناس ارتباطات میداند رسانههای اجتماعی چه نقشی در پیام رسانی و در عین حال در ایجاد سکوت ایفا میکنند.
وی در پایان سخنان خود به جهان های مجازی (virtual worlds) اشاره کرد و سکندلایفها را نمونهای از آن دانست و گفت: بسیاری از دولتها در سکندلایف سفارت خانه ایجاد کردند که میتوان از آن سفارت خانه ها ویزا گرفت حتی سی. ان. ان و رویترز در سکندلایف دفتر دارند.
در ادامه این نشست، دکتر نمک دوست – استاد روزنامه نگاری و مدير مركز آموزش و پژوهش همشهري - نیز با اشاره به تاریخ تحولات رسانهها عنوان کرد: تاریخ تحول رسانهها، تاریخ تحول جامعه است و تاریخ تحول جامعهها تاریخ تحول رسانههاست. اگر مناسبات اجتماعی جامعهای که رسانهای در آن متولد شده است را فهم نکنیم نمیتوانیم آن رسانه را فهم کنیم.
وی در ادامه به ظهور و فراگیری اینترنت در دهههای 80 و 90 اشاره کرد و گفت: زمانی C کامپیوتر بیشتر یادآور کامپیوتر به عنوان دستگاه محاسبهگر بود ولی اکنون C کامپیوتر یادآور سه چیز است : تولید محتوا content٬ برقرار ارتباط communicate و به اشتراک گذاری contribution.
نمک دوست خاطرنشان کرد: رویکرد رسانههای اجتماعی رویکردی انتقادی نسبت به رسانههای جریان اصلی (Main Stream) است. برخلاف رسانههای جریان اصلی بر رسانههای الترنتیو، اقتدار حاکم نیست.
وی با بیان اینکه «مفهوم کلیدی حقوق بشر در رسانههای اجتماعی قطعا بالاتر است» گفت: اگر چالشی وجود دارد ارتباطی به رسانه ندارد. چالش به امکانات ما بر میگردد. برخی افراد شبکه اجتماعی را تیغ دولبه میدانند اما او نمیتواند ببرد. این ما هستیم که آن را تبدیل به وسیلهای میکنیم که میتوانند ببرد. اگر اشکالی هست در مناسبات اجتماعی ماست که نمیتواند از این رسانه استفاده بهینه کند.
برخی از اساتید حقوق نیز بعد از ارائه سخنرانی ها به بیان نظرات خود پرداختند که اینجا فقط نکاتی از آن را بیان میکنم.
دکتر هاشمی، استاد برجسته حقوق اساسی: آزاد اطلاعات قبل از آزادی بیان لازم است
کامبیز نوروزی، وکیل دادگستری و حقوقدان: دو ویژگی رسانههای اجتماعی دوسویه بودن و ضد اقتدار بودن است.
دکتر باقر انصاری، عضوی هیات علمی حقوق دانشگاه شهید بهشتی و استاد حقوق ارتباطات: ترمهای به کار رفته در قوانین کشور ما مثلا در قانون آزادی اطلاعات یا قانون جرایم رایانهای دقیق نیستند. با این قوانین ما مجرمان بالقوه بسیاری در جامعه داریم مثلا قانون جرایم رایانهای استفاده از فیلترشکن را جرم دانسته است.
در حاشیه:
1- دکتر شکرخواه روی زمان ارائه خود حساس بود و چند بار در حین سخنرانی اعلام کرد که میداند دقیقا چند دقیقه از سخنرانی گذشته و چقدر زمان باقیست و دقیقا راس زمان تعیین شده سخنان خود را به پایان برد.
2- هر دو استاد ارتباطات شیوه بیان بسیار خوبی داشتند. برخلاف اساتید حقوق که معمولا از عبارت سنگین، واژههای ثقیل و جملات طولانی و تودرتو استفاده میکنند، این دو استاد ارتباطات بسیار روشن و واضح با استفاده از جملات و پاراگرافهای کوتاه و حتی زبانی غیررسمی تر صحبت میکردند و به نظر میرسید که کاملا به مخاطب و رساندن پیام با کمترین پارازیت توجه دارند. برای من این تفاوت جالب بود.
3- دکتر شکرخواه از اصطلاحات انگلیسی بسیاری استفاده کرد که البته به نظر میرسید برای روشن شدن مبحثی در رابطه با ترمهای تخصصی رسانه چارهای جز این نبود.
4- در این نشست از خبرنگاران ایسنا نیز به خاطر همکاری و فعالیت با کمیسیون حقوق بشر اسلامی تقدیر شد.
پ. ن: ماهنامه تحلیلگران عصر اطلاعات نیز گزارشی از این نشست به کوشش آقای احسان موحدیان منتشر کرده است که در آن صرف نظر از مقدمه آن که از مطلب فعلی گرفته شده٬ گزارش کاملی از سخنرانی یونس شکرخواه و نظرات کامبیز نوروزی و باقر انصاری منتشر شده است. برای خواندن این گزارش به تحلیلگران عصر اطلاعات مراجعه کنید.