معنا بخشی های من

هایدگر و تکنولوژی جدید

(نکاتی از مقاله پرسش از تکنولوژی1)

آدمی هنگامی به راستی آزاد می­شود که به قلمرو تقدیر تعلق داشته باشد و در نتیجه کسی شود که گوش فرا می­دهد [و می­شنود] و نه کسی که فقط گوش می­سپارد [و اطاعت می­کند]

"پرسشگری تقوای تفکر است". این دغدغه­های تفکر برانگیز هایدگر است که او را وا می دارد در سو ال از ماهیت تکنولوژیهای جدید نیز آنقدر جلو ­رود که از نقطه اغاز بحث یعنی تکنولوژی به عنوان یک ابراز به قلمرو ماهیت هنر گام بگذارد.

به نظر می­رسد فهم اندیشه­های هایدگر صرف نظر از دشواری عمومی آنها، بدون آگاهی از مفاهیم کلیدی اندیشه­اش مانند مفهوم "راه" – مفهومی که در این مقاله نیز به آن بارها مستقیم و غیرمستقیم اشاره می­کند- دشوار تر خواهد شد. این مقاله را چندبار خوانده­ام و هر بار تلاش کردم تا نکات مهم آن را یادداشت کنم. ادعا نمی کنم که این کار را به خوبی انجام داده ام زیرا بیان این نکات صرفا تلاشی است برای یادگیری بهتر آن تا هر بار تکرار مهمترین ها، فهم آن را آسانتر از بار قبل کند و این آخرین نسخه این تلاش است:

هایدگر ابتدا تفاوت امر تکنولوژیک را با ماهیت تکنولوژی بازگو می­کند. او می­گوید: "بنا بر نظر قدما ماهیت یک شی عبارت است از اینکه آن شی چیست. وقتی به پرسش از تکنولوژی می­پردازیم در واقع می پرسیم که آن چیست".

او در ادامه به تعریف رایج از تکنولوژی که آن را وسیله و فعالیتی انسانی می­داند اشاره می­کند و آن را تعریف ابزاری یا انسان مدار تکنولوزی می­نامد.

به عقیده هایدگر تصور ابزاری از تکنولوژی شرط هر گونه تلاش برای برقراری نسبت صحیح انسان با تکنولوژی است. اما او خاطرنشان می­کند تعریف ابزاری تکنولوژی اگرچه تعریفی صحیح است اما امر صحیح بدون پرده برداشتن از ماهیت موضوع نیز می­توانند صحیح باشند اما امر حقیقی فقط هنگامی رخ می­دهد که پرده از ماهیت موضوع برداشته شود. پس باید از طریق امر صحیح به جستجوی امر حقیقی پرداخت.

هایدگر معتقد است که باید به این پرسش پرداخت که "تکنولوژی به عنوان ابزار چیست؟" این مساله هنگامی مکشوف می­شود که امر ابزاری را به علل اربعه (مادی، صوری، غائی، فاعلی) تاویل کنیم اما باید پرسید خود علیت چیست؟ علل اربعه شکل­های مختلف مدیون بودن به چیزی (یا مسوول چیزی بودن) هستند. اما منشا وحدت چهار علت چیست؟ و معنای مدیون بودن چیست؟ "راهی کردن چیزی برای رسیدن به حضور"، مشخصه اصلی مسوول بودن است.

این چهار نحوه ره – آوردن تحت تاثیر نوعی "آوردن" قرار دارند، آوردنی که امر حاضر را به ظهور می­آورد.این در آوردن در قلمرویی واقع می­شود و در جریان است که ما کشف حجاب می­نامیم.

ولی ماهیت تکنولوژی چه ربطی به انکشاف دارد؟ پاسخ: ربطی تمام. امکان هر گونه سازندگی مولد در انکشاف ریشه دارد. پس تکنولوژی یک وسیله صرف نیست. تکنولوژی نحوی انکشاف است.

تکنولوژی جدید نیز نوعی انکشاف است. اما انکشاف حاکم در تکنولوزی جدید نوعی تعرض به طبیعت است.اکتشاف و حبس کردن، تغییر شکل دادن، انبار کردن، توزیع کردن و تغییر مدار همگی انحاء انکشاف تعرض آمیز به طبیعت­اند.

چه کسی این درافتادن تعرض آمیز را اجرا می­کند که از طریق آن آنچه امر واقع خوانده می­شود همچون منبع لایزال منکشف می­گردد؟ بشر. اما عدم استتاری که امر واقع در هر لحظه معین خود را در آن آشکار می­کند یا پس می­کشد تحت اختیار بشر نیست. کافی است که بدون جانبدارای آنچه بشر را فراخوانده است درک کنیم.

هر جا بشر چشم و گوش خود را باز کند. دل خود را بگشاید و خود را به دست اندیشیدن و تقلا کردن، ساختن و کارکردن، دعا کردن و شکرکردن بسپارد، خود را در همه جا در قلمرو امر نامستور خواهد یافت. هر زمان امر نامستور به انحا انکشاف خاص، او فراخواند، عدم استتار آن از قبل رخ داده است.

ندای معترضی را که آدمیان را گرد هم می­آورد تا امر از خود کشف حجاب کننده را همچون منبع ثابت انضباط بخشند گشتل می­خوانیم. گشتل نامی برای ماهیت تکنولوژی جدید است. این کار نه صرفا فعالیتی انسانی است و نه اینکه وسیله ای صرف در قالب آن فعالیت. پس امر صرفا ابزاری یعنی تعریف صرفا انسان مدار تکنولوژی علی الاصول بی اعتبار است. تکنولوژی جدید در واقع از زمانی  اغاز می­شود که خود را بر علوم دقیقه استوار می­کند. فیزیک جدید مبشر گشتل است.

هایدگر در ادامه به بحث تقدیر تکنولوزی می پردازد. او تقدیر را " آن حوالت گرد هم آورنده­ای می­داند که آدمیان را راهی انکشاف می­کند". او تاکید دارد که "این تقدیر هرگز جبر سرنوشت نیست. چون آدمی هنگامی به راستی  آزاد می شود که به قلمرو تقدیر تعلق داشته باشد و در نتیجه کسی شود که گوش فرا می دهد [و می شنود] و نه کسی که فقط گوش می سپارد [و اطاعت می کند]".

هایدگر برای آنکه مفهوم تقدیر با سرنوشت یکسان پنداشته نشود به تفاوت آنها اشاره می کند و می­گوید: "تکنوولوژی سرنوشت عصر ماست. منظوراز سرنوشت چیزی نیست مگر ناگزیر بودن مسیری تغییر ناپذیر. اما تقدیر انکشاف به هیچ وجه ما را وا نمی­دارد تا با جبری تحمیق کننده خود را کورکورانه به دست تکنولوژی بسپاریم".

هایدگر معتقد است که تکنولوژی خود خطرناک نیست بلکه بزرگترین خطر آن است که تقدیر در قالب گشتل حاکم شود. این خطر خود را از دو نظر بر ما آشکار می کند: اول اینکه وقتی امر نامستور منحصرا به عنوان منبع ثابت تلقی شود و بشر جز ناظم ذخیره ازلی نباشد آدمی به لبه پرتگاه می­رسد. در این میان بشری که چنین به مخاطره افتاده است خود را متکبرانه در مقام خداوند زمین می­ستاید. دوم انکه گشتل به عنوان تقدیر آدمی را به انکشافی می­راند که از نوع انضباط است. هر جا این انضباط استیلا دارد امکان هر انکشاف دیگری هم سلب می­شود. گشتل مانع تجلی و استیلای حقیقت می­شود در نتیجه تقدیری که به انضباط می آورد بزرگترین خطر است.

درادامه هایدگر با الهام از شعر هولدرلین:

اما هر جا خطر است،

نیروی منجی نیز می بالد."

در پی توضیح این مساله در باب تکنولوژی بر می­آید و می­نویسد: نیروی منجی در ماهیت تکنولوژی [گشتل] ریشه دارد و از آن نیرو می­گیرد.

هایدگر در پایان این مقاله می­نویسد: "تامل ماهوی درباره تکنولوژی و رویارویی قطعی با آن باید در قلمرویی رخ دهد که از یک سو با ماهیت تکنولوژی قرابت دارد و از سوی دیگر از بنیاد با آن متفاوت است. هنر چنین قلمرویی است. ولی البته به شرط آنکه تامل درباره هنر به سهم خود چشمان ما را بر روی منظومه حقیقت که موضوع پرسشگری ماست، نبندد. هر چه در مورد ماهیت تکنوولوژی پرس جویانه­تر تامل می­کنیم. به همان اندازه ماهت هنر اسرار آمیزتر می­شود.

 ........................

1 هایدگر. م.  و همکاران (1386)، پرسش از تکنولوژی، در: شاپور اعتماد (گردآوری و ترجمه)، فلسفه تکنولوژی، تهران: نشر مرکز، صص 4-43